پایگاه خبری جامعه خبر/ حامد فوقانی/ همه ما در زندگي با حوادث مختلفي روبه رو شده ايم؛ حوادثي كه به خاطر غفلت خود يا اطرافيانمان به وجود آمده يا بر اثر اتفاقات طبيعي يا غيرانساني؛ مثل يك تصادف، جاري شدن سيل، فرونشست زمين در خيابان يا شكسته شدن استخواني در بدن هنگام ورزش. همه اينها حوادثي هستند كه به دلايل مختلف شكل گرفته اند. حال اينكه چطور مي شد از رخداد آنها جلوگيري كرد يا خسارات شان را به حداقل رساند جاي بحث دارد.

اينكه درصورت رخداد، چطور در برابر آن رفتار كرد نيز جاي بحث و بررسي دارد. اينكه چطور از مجموعه اتفاقات مربوط به آنها درس گرفت و بهره برد جاي بحث دارد. به طور نمونه اينكه علت فرونشست هاي اخير زمين در شهر تهران مشخص شود، جاي بحث و تحقيق دارد تا سهم هريك از عواملي چون سست شدن خاك، لوله هاي فرسوده آب، كاهش سطح آب هاي زيرزميني، يكپارچه نبودن تاسيسات شهري، حفاريهاي غيراصولي و… مشخص شود. در اين ميان اگر نگاهي موشكافانه به يكي از حوادث زندگي خود بيندازيد، مطمئنا تأييد خواهيد كرد كه اگر هنگام حادثه رفتاري ديگر انجام مي داديد، خسارت كمتري را متحمل مي شديد. ممكن است حادثه اي را به ياد آوريد كه يكي از نزديكانتان چطور با خونسردي و مديريت درست توانست، جلوي رخداد و اتفاقي ناگوار را بگيرد؛ به عبارت ديگر وي بحران موجود را به درستي مديريت كرده؛

يعني آگاهانه يا به طور غريزي و ذاتي «مديريت بحران » انجام داده است. «مديريت بحران » عبارتي است كه اين روزها زياد به گوشمان مي خورد؛

عبارتي كه با وجود واژه مديريت عملا معناي سنگين و پيچيده اي پيدا كرده. اگرچه بحران نيز از لحاظ تعريف ساده نيست و شناخت دسته بندي هاي آن از اهميت بسياري برخوردار است. مديريت بحران در قالب اجرا هم پيچيدگي هاي خاصي دارد. به همين خاطر درست مديريت كردن يك بحران را بايد هنر دانست. در كلانشهر تهران هم با وجود شبكه هاي تاسيساتي مختلف، ساختمانهاي فرسوده، بافت هاي ريزدانه شهري، گسل هاي موجود و… آمادگي براي مديريت كردن بحران هاي احتمالي نيز هنر مي خواهد.

براي اينكه چه اقداماتي در حوزه مديريت بحران شهر تهران انجام مي شود و پايتخت چقدر در برابر حوادث احتمالي، تاب خواهد آورد، سراغ رئيس سازمان مديريت بحران شهر تهران رفتيم. گفت وگو با دکتر احمد صادقي را در ادامه مي خوانيد.

نشست هاي زمين در برخي از خيابان هاي شهر تهران بوده ايم. علت اصلي اين فرونشست ها چيست؟

به دليل خشكسالي سا لهاي اخير و برداشت غيراصولي آب هاي زيرزميني تهران، حفره هايي كه ساليان دراز مجراي عبور آب بودند، خشك شده و به مرور اين حفره ها پر شده اند. بنابراين شاهد فرونشست زمين در برخي نقاط پايتخت هستيم. پس از مهم ترين دلايل افزايش نشست زمين در تهران عدم مديريت صحيح آب هاي زيرزميني است.

براي مقابله با اين بحران چه كاري بايد انجام داد؟

جالب است بدانيد كه بيشترين نشست هاي پايتخت در بخش جنوب غربي مشاهده مي شود. آسيب رساني به شريانهاي حياتي، راه هاي مواصلاتي ريلي، ساختمان هاي مسكوني، اداري و تجاري ازجمله پيامدهاي نشست هاي پي در پي زمين در تهران است. ممكن است اين نقاط آسيب پذير ترك برداشته و به مرور، زمين نشست كند. با كنترل آب هاي زيرزميني مي توان از وقوع بيشتر نشست زمين پيشگيري كرد اما متأسفانه اكنون چنين نگاهي وجود ندارد. در واقع در يك هماهنگي بين نهادهاي مختلف ازجمله وزارت نيرو و سازمان آب بايد مانع برداشت هاي بي رويه و غيرمجاز آب شويم. اينگونه ديگر با حفره هاي خالي رو به رو نخواهيم شد. به هر ترتيب نبايد از ياد برد كه طبق پژوهش ها و آمار دشت تهران تا ١٠ سال آينده، ٣.٦ متر نشست مي كند چراكه اين دشت روزانه يك ميليمتر نشست دارد.

البته اين دشت در بيرون از پايتخت واقع شده اما بايد به اين موضوع نيز توجه شود زيرا روي كل شهر تأثير مي گذارد و نشان مي دهد كه سطح آب هاي زيرزميني به شدت در حال كاهش است و هر آن يك فرونشست زمين در بخشي از شهر مي تواند رخ دهد.

يكي از نگراني هاي شهروندان درباره گسل هاي تهران است كه هرازگاهي اخبار جديدي درباره آنها منتشر مي شود. وضعيت اين گسل ها چگونه است و به نظر شما چه مخاطراتي از اين منظر تهران را تهديد مي كند؟

هرساله زمين لرزه هاي متعددي به بزرگي كم تا متوسط در محدوده تهران ثبت مي شود كه مي توان آنها را به گسل هاي فعال محدوده شهر و اطراف آن كه با زمين لرزه هاي مخرب در طول تاريخ همراه بوده اند، ارتباط داد. مطالعات GPS نيز بيانگر كوتاه شدگي و حركت برشي در پهنه جنوبي البرز مركزي است و محدوده تهران نيز در اين پهنه قرار دارد. نتيجه آنكه انباشت انرژي حاصل از اين حركات، رخداد زمين لرزه است كه تهران را تهديد مي كند. مدارك تاريخي هم مبين رخداد زمين لرزه هاي شديد در محدوده شهر باستاني ري و نواحي شمالي آن (موقعيت فعلي شهر تهران) است و بايد موضوعات مربوط به رخداد زلزله را جدي گرفت. نكته اصلي اين است تهران به لحاظ «زلزله » ششمين شهر پرمخاطره دنيا به شمار مي رود.

مدتي پيش خبر از راه اندازي سامانه هشدار سريع زلزله در تهران داديد. اين سامانه با وجود گسل هاي خطرناك چه مزايايي براي شهر و شهروندان دارد؟

يكي از راهكارهاي مؤثر در كشورهاي لرزه خيز پيشرو، راه اندازي و به كارگيري سامانه هشدار سريع زلزله است كه با استفاده از آن مي توان قبل از رسيدن امواج مخرب زلزله از رخداد زلزله آگاه شد و با انجام اقداماتي نسبت به كاهش خسارات زلزله (جلوگيري از رخداد حوادث ثانويه مانند آتش سوزي ها و…) و حفظ جان شهروندان اقدام كرد. به همين خاطر سازمان پيشگيري و مديريت بحران شهر تهران با همكاري آژانس همكاري هاي بين المللي ژاپن (جايكا)، برنامه ايجاد و بهره برداري آزمايشي سامانه هشدار سريع زلزله را در دستور كار خود قرار داد. اين سامانه از چند بخش تشكيل شده كه شامل شبكه پايشي (ايستگاه هاي شتاب نگاري) در محدوده گسل مشاء، سيستم ارتباطي راديويي، نرم افزار تشخيص و هشدار سريع زلزله و در نهايت ابزار خروجي مانند بلندگو و… است. با توجه به آزمايشي بودن سامانه، پس از بهره برداري از آن (در بازه زماني 3 ساله)، توانمندي و كارايي آن در زمين لرزه هاي  روي داده بررسي و راستي آزمايي خواهد شد. سرانجام سامانه آزمايشي هشدار سريع زلزله شهر تهران به دست آمد كه به جرأت مي توانم بگويم براي نخستين بار در كشور و خاورميانه اجرايي شده است. جالب اينكه براي دانش فني راه اندازي آن توسط متخصصان داخلي صورت گرفته است.

اين سامانه چه مزايايي دارد؟

آگاه سازي مديران بحران از رخداد زمين  لرزه (در محدوده شرق تهران) قبل از رسيدن امواج مخرب آن، امكان انجام اقدامات تخصصي مانند قطع جريان گاز و سوخت و… و در نتيجه جلوگيري از رخداد حوادث ثانويه (درصورت تكميل طرح) و فراهم سازي امكان حفظ زيرساخت هاي حياتي شهر و در نتيجه امكان استفاده آنها در شرايط پس از رخداد زلزله از اصلي ترين مزي تهاي بهره از چنين سامانه اي است.

صحبت از محدوده شرق تهران كرديد. يعني اين سامانه فقط در بخشي شرقي شهر نصب شده؟

بله. تاكنون اقداماتي چون طراحي، جانمايي و احداث 4 ايستگاه پايشي شتاب نگاري در محدوده گسل مشاء، در شرق تهران نصب شده است. به طور خلاصه مي توانم بگويم كه در اين محدوده كار نصب و راه اندازي تجهيزات مربوطه و پشتيبان، سيستم هاي ارتباطي بين ايستگاه هاي پايشي و مركز فرماندهي ستاد مديريت بحران شهر تهران صورت گرفته است. همچنين مهندسان، نرم افزار هشدار سريع زلزله در بخش ايستگاه و مركز بررسي زيرساخت هاي فناوري اطلاعات و ارتباطات را طراحي كرده اند. مدتي است كه تمركز مان روي راستي آزمايي سامانه است تا خطاهاي احتمالي را متوجه شويم و آنها را رفع كنيم.

يعني فعلا برنامه اي براي توسعه و نصب سامانه در ساير نقاط شهر نداريد؟

برعكس؛ هم برنامه داريم و هم در حال راه اندازي هستيم؛ يعني به موازات اينكه الان در حال تست سيستم آزمايشي هشدار سريع زلزله روي گسل مشاء هستيم كارمان را براي راه اندازي سيستم براي ساير گسل هاي فعال اطراف تهران هم دنبال مي كنيم. به همين منظور در حال تكميل ايستگاه هاي شتاب نگاري و توسعه آنها روي ساير گسل هاي لرزه زا و خطرناك اطراف تهران و روابط استفاده شده در سامانه و بومي سازي ضرايب مربوطه با توجه به شرايط زمين ساختي محدوده تهران هستيم. از طرف ديگر اقدامات لازم در بخش خروجي هاي سامانه به منظور تبديل پيام هشدار به اقدامات تخصصي، مانند توقف مترو و قطع شريان هاي حياتي گاز، سوخت، برق و… نيز در حال انجام است. آموزش و فرهنگسازي در مورد خود سامانه و فراهم سازي زيرساخت هاي مربوط به هشدار عمومي را نيز در دستور كار داريم.

آيا وجود چنين سامانه اي مي توانست از عمق حادثه غرب تهران در محدوده شهران بكاهد؟ اگر در اين محدوده جريان گاز به سرعت قطع مي شد، وسعت تخريب كاهش پيدا نمي كرد؟

اولا اظهارنظر قطعي اي در مورد اين حادثه هنوز نمي توان كرد چراكه همچنان بررسي هاي كارشناسي ادامه دارد. ثانيا حادثه شهران در غرب تهران بوده و اينكه قطع سريع جريان گاز در حيطه وظايف دستگاهي ديگر است. از سوي ديگر همانطور كه گفتم سامانه هشدار سريع زلزله و اقدام فوري براي تخليه جريان گاز در بخش شرقي تهران به صورت آزمايشي راه اندازي شده است و البته بايد در ساير نقاط شهر هم با حمايت هاي مورد نياز راه اندازي شود. اين را نبايد فراموش كرد كه در شهر تهران با وجود همه مخاطرات مربوط به گسل ها، فرونشست هاي زمين، پايين رفتن سطح آب هاي زيرزميني، نياز به ايجاد شبكه اي مشترك و يكپارچه و ايمن براي تاسيسات زيرزميني است تا با اتفاقي براي يكي از تاسيسات مثل لوله هاي آب، بتوان اقدامات لازم را براي مهار و عدم سرايت به ساير شبكه ها انجام داد.

چه چالش ها و موانعي در مسير عملياتي شدن سامانه هشدار سريع زلزله در كل شهر تهران وجود دارد؟

فقدان تكنولوژي و دانش فني راه اندازي سامانه هاي هشدار سريع زلزله در كشور با توجه به جديد بودن موضوع و اينكه كشورهاي معدودي در دنيا داراي چنين سيستم هايي هستند، عدم همكاري هاي ميان سازماني مورد انتظار، تحريم هاي بين المللي و در نتيجه تأخير خريد و راه اندازي تجهيزات مورد نياز و كمبود منابع مالي براي خريد تجهيزات و توسعه ايستگاه هاي پايشي شتاب نگاري ازجمله موانع راه اندازي اين سامانه هستند.

با توجه به طرح اين نكته مبني بر وجود 400 نقطه بحراني شبكه گاز شهري در شهر تهران براي كاهش اين مخاطره چه تدابيري انديشيده شده يا براي رفع آن، چه برنامه اي مورد نياز است؟

با توجه به شرايط حادثه رخ داده و احتمال وقوع حوادث مشابه متعدد در شرايط پس از زلزله شهر تهران كه خسارات و تلفات فراواني را برجا خواهد گذاشت، بايد برنامه ريزي هاي لازم به منظور كاهش استفاده از شبكه گازرساني در شهر تهران و به كارگيري روش هاي جايگزين آغاز شود. علاوه براين هرگونه حفاري زيرزميني در تهران بايد با درنظر گرفتن سطح بالاتري از ريسك هاي محتمل صورت پذيرد. در اين راستا بايد مطالعات جامع تري انجام شود و تمامي مخاطرات محتمل شناسايي و در طرح ها و پروژه هاي شهري لحاظ شود. همچنين ارتقا و ايمن سازي عمليات حفاري با برگزاري جلسات كارگاهي منظم با متوليان تأسيسات زيرسطحي و روسطحي متأثر در بازه هاي مكاني مشخص (نقطه اي) و گزارش گيري و گزارش دهي ادواري تمام نهادهاي ذي ربط نيز بايد انجام شود. توسعه و تكميل مقاوم سازي شبكه گاز تهران و تجهيز آن به شيرهاي قطع خودكار، با توجه به تجارب حوادث رخ داده، انجام و در ساخت وسازهاي شهري و احداث زير ساخت ها و حرايم شريان هاي حياتي رعايت شود. همچنين همانطور كه گفتم احداث تونل تاسيسات مشترك شهري در توسعه هاي آتي شهر و با همكاري نهادهاي ذي ربط بايد امكان سنجي و عملياتي شود.

تدقيق نقشه پهنه هاي گسلي شهر تهران و اعمال ضوابط جديد ساخت وساز در حريم اين گسل ها چه تأثيري در كاهش مخاطره زلزله دارد و اكنون در چه مرحله اي است؟

نقشه تدقيق شده موقعيت گسل هاي شهر تهران در سازمان پيشگيري و مديريت بحران شهر تهران از طريق شناسايي و تفسير گسل ها روي عكس هاي هوايي يك 10 هزارم ويك 50 هزارم انطباق يافته با نقشه هاي شهري و همچنين بازديدها و برداش تهاي ميداني در محدوده هاي گسلي تهيه شده بود. حال براي بهره گيري عملي از اطلاعات اين نقشه در موارد شهرسازي و اعمال تمهيدات لازم در ساخت و ساز، نياز به تعيين پهنه هاي گسلي در اطراف خطوط تدقيق شده موقعيت گسل ها وجود داشت تا در ساخت ساختمان و ساير سازه ها فاصله مناسب از گسل يا محدوده هاي داراي خطر گسل سطحي واقع در پهنه هاي گسلي رعايت شود. از اين رو به دليل محدوديت هاي اجرايي موجود در لحاظ كردن پهنه هاي گسلي وسيع، سعي شده است حداقل پهنه گسلي ممكن با توجه به اطلاعات به دست آمده براي گسل هاي شهر تهران درنظرگرفته شود. در سال 1388 پس از برگزاري جلسات كميته فني، اين نقشه به تأييد رسيد ولي به دليل عدم هماهنگي هاي بين سازماني و نهادهاي مسئول با حدود 7 سال تأخير چندي پيش به تصويب كارگروه ملي مخاطرات زلزله، لغزش لايه هاي زمين، ابنيه، ساختمان و شهرسازي رسيد و كليات آن را شوراي عالي شهرسازي و معماري تصويب كرد.

مزاياي اين اقدام چيست؟

كاهش خطر گسيختگي سطحي گسل در كليه ساختمان ها و ساير سازه هايي كه در پهنه هاي گسلي واقع مي شوند، با رعايت تمهيدات لازم در ساخت و لحاظ تمهيدات و راهكارهاي ضروري در محل تقاطع شريان هاي حياتي با بهره گيري از اين نقشه ها، بخشي از مزاياي تهيه اين نقشه است. با توجه به آنكه پيش نياز تهيه نقشه پهنه هاي گسلي، نقشه تدقيق شده گسل هاي شهر تهران بوده، براي انجام هرگونه مطالعات تكميلي روي گسل ها، وجود اين نقشه ضروري است. همچنين براساس ضوابط تهيه شده درصورت واقع شدن ملك در پهنه هاي گسلي، با انجام مطالعات لازم در موقعيت ساختگاه مي توان گسل يا گسل هاي موقعيت ساختگاه را شناسايي كرد و با پيش بيني و انجام تمهيدات مهندسي از آسيب به ساختمان و تخريب آن درصورت فعاليت گسل و وقوع گسيختگي سطحي جلوگيري كرد.

 بهار امسال بود كه از راه اندازي سامانه هشدار سريع سيل تا پايان سال خبر داديد. كار اين سامانه به كجا رسيده است؟

براساس قانون، سازمان هواشناسي،   مسئوليت اطلاع رساني به موقع و هشدار سريع درخصوص وقوع سيل را بر عهده دارد اما در جريان بروز اتفاقاتي همچون طوفان سال ۹۳ يا سيل كن كه طي سال گذشته رخ داد، سامانه هشدار سريع وجود نداشت. با بررسي اين موضوع از سازمان هواشناسي، مسئولان اين سازمان اعلام كردند كه منابع لازم براي امكانات پيش بيني خرد مقياس مخاطرات جوي را ندارند و تنها مي توانند براساس اطلاعات ماهوار هاي مكان تغييرات آب و هوايي را بررسي كنند.

به همين خاطر با پيشنهاد سازمان پيشگيري و مديريت بحران شهر تهران براي راه اندازي سامانه هشدار سريع سيل، مركز مطالعات سازمان هواشناسي با همكاري وزارت نيرو و وزارت مسكن و شهرسازي فاز اول مطالعات اجراي اين طرح را به انجام رساند. توامان مقرر شد شهرداري تهران زيرساخت هاي لازم را براي راه اندازي سامانه هشدار سريع سيل شهر تهران فراهم كند و سازمان هواشناسي به عنوان متولي مسئوليت اين كار را برعهده بگيرد. اقدامات اجرايي براي راه اندازي فاز اول اين سامانه تاكنون پيشرفت خوبي داشته و اميدواريم تا پايان بتوانيم آن را راه اندازي كنيم. براي اين كار 800 بلندگو هشداردهنده در معابر نصب مي شود كه در فازهاي بعدي تعداد آنها بايد به 4 هزار عدد افزايش يابد.